5G texnologiyası yeni geosiyasi problem kimi| Üçüncü dünya ölkələri ABŞ-ı, yoxsa Çini rəhbər tutacaq?

ABŞ administrasiyası Çin telekommunikasiya şirkətlərinə qarşı sanksiyalar tətbiq edir və ABŞ şirkətlərinə Çin istehsalı olan avadanlıqların kritik rabitə şəbəkələrində istifadəsini tamamilə qadağan etməyə hazırlaşır. Məsələni ciddi milli təhlükəsizlik məsələsi kimi görən Vaşinqton müttəfiqlərindən də eyni mövqeni gözləyir. Yaponiya, Avstraliya və Yeni Zelandiya dünyanın ən böyük telekommunikasiya avadanlığı istehsalçısı olan Çin firması “Huawei”yə 5G şəbəkələri üzrə tender təklifini qadağan edib.

Hazırda 3G və 4G şəbəkələrində “Huawei” ilə işləyən Britaniya, 5G üçün bu şirkətə üstünlük verməyəcəyini bildirdi. Digər tərəfdən “Huawei”nin baş maliyyə direktoru Minq Vancou ABŞ-ın tələbi ilə şirkət tərəfindən İrana qarşı sanksiyaları pozması iddiası ilə Kanadada saxlanılıb, bundan sonra ABŞ Ədliyyə Nazirliyi “Huawei”nin bank fırıldağı və Amerika şirkətlərinə qarşı olduğunu açıqlayıb. Onun kommersiya sirrinin oğurlanması ilə bağlı iddianamələr hazırlaması məsələni çox fərqli bir ölçüyə gətirdi. Çin isə ABŞ administrasiyasının dövlətin gücündən istifadə edərək Çin şirkətlərinə zərər vurmağa çalışdığını iddia edir. Məsələ son və hələ də ən şiddətli qarşıdurmaların baş verdiyi iki güc arasında davam edən geosiyasi mübarizənin cəbhəsinə çevrilib.


ABŞ-ın narahatlığı əsassız deyil. Texnologiya sahəsində üstünlüyə malik olmaq, digər ölkələrin sahib olmadığı texnologiyanı ilk inkişaf etdirən olmaq onun beynəlxalq rəqabətdə önə çıxmasını və dünyada güc bölgüsündə üstünlüklü mövqeyə malik olmasını hər zaman təmin edən amillərdən biri olub. Tarix dərsləri, müharibələr, sərkərdələr, müqavilələr və s. Oxuyuruq, amma əslində bütün bunların arxasında texnologiya sahəsində mübarizə var. Məsələn, İkinci Dünya müharibəsi zamanı nüvə texnologiyaları uğrunda yarışa ABŞ deyil, Almaniya liderlik etmişsə, atom bombalarını Yaponiyaya deyil, ABŞ və ya onun müttəfiqlərinə atıldığı müharibədən sonra Almaniya qalib gəlsəydi, müharibə, tarix necə olardı, bu gün necə bir dünyada yaşayardıq?

5G qlobal balansları dəyişəcək

5G texnologiyası beynəlxalq əlaqələr və qlobal tarazlıqlar baxımından bəlkə də nüvə texnologiyalarından daha vacibdir. 2G, 3G və 4G texnologiyaları əsasən səsli zənglərə və məlumatların ötürülməsinə əsaslanırdı, texnologiya inkişaf etdikcə sürət artdı və biz mobil telefonlarla danışarkən və mətn mesajları göndərərkən rahatlıqla video zənglər edə və videolara baxa bildik.

2-dən 4-ə tədricən keçid var idi; 5G isə irəliyə doğru daha böyük sıçrayış, inqilabi inkişaf olacaq. Bu yeni texnologiya ilə nəinki məlumat ötürmə sürəti artacaq, həm də yüksək tutumlu, qısa gecikmə müddəti və hətta sıfıra yaxın olan ucuz kommunikasiya infrastrukturu yaradılacaq. Bu, təbii ki, gözləmədən istədiyimiz videonu və ya tətbiqi yükləməkdən başqa imkanlar da gətirəcək. Əşyaların interneti və Süni Zəka bu infrastruktur üzərində canlanacaq. Özünü idarə edən avtomobillər, ağıllı şəhərlər, uzaqdan əməliyyatlar, robotların işlədiyi tam avtomatlaşdırılmış fabriklər 5G ilə mümkün olacaq. Ancaq təbii ki, 5G-nin mülki həyatla yanaşı hərbi istifadəsi də olacaq. Digər tərəfdən, iqtisadiyyatlar, sənaye və istehsalat “ağıllı” sistemlərə keçdikcə, bir tərəfdən onların məhsuldarlığı artacaq, digər tərəfdən isə təhlükələrə qarşı daha həssas olacaqlar. Məsələn, 5G üzərindən bir-birinə bağlı olan tədarük zəncirindəki fabriklər daha yüksək səmərəlilik təmin etsə də, xərcləri azaltmaqla yanaşı, kiberhücumlara daha çox məruz qala biləcəklər. Bu hücumlara qarşı dura bilmək həm də müəyyən texnoloji imkan tələb edəcək. Məhz bu səbəblərə görə 5G texnologiyasında üstünlüyə malik olmaq qlobal güc balansı ilə sıx bağlıdır və ABŞ üçün heç bir sevindirici vəziyyət yoxdur, çünki Çin 5G sahəsində bütün rəqiblərindən bir addım öndədir.


2000-ci illərin əvvəllərinə qədər Çin texnologiya idxal edən, başqasının texnologiyasını müqaviləli istehsal edən və daha çox bu texnologiyanı kopyalayan bir ölkə idi. Ancaq Çin dəyişir. Aşağı qiymət üstünlüyünü itirən Çin indi qlobal iqtisadiyyatda rəqabətqabiliyyətli gücünü başqa mənbələrdən əldə etməli olur və buna ancaq öz texnologiyasını istehsal etməklə və bununla da əlavə dəyərini artırmaqla nail ola bilər.

2006-cı ildən bu yana “Strateji İnkişaf Etməkdə olan Sənayelər Təşəbbüsü”, “İnternet+” və “Çin istehsalı 2025” kimi milli proqramlarla bu məqsədə doğru addımlar atan Çin, texnologiya sahəsinə də əhəmiyyətli miqdarda vəsait ayırır. 2016-cı ilin rəqəmlərinə görə, Çin ABŞ-dan sonra bu sahəyə ən çox investisiya yatıran ölkə olub, illik 450 milyard dollarlıq araşdırma və inkişaf büdcəsi ilə Çin nəhəng istehsal gücünü yüksək texnologiya ilə birləşdirdikdə həm iqtisadiyyatını dayanıqlı inkişaf yoluna çıxara, həm də əsrin ortalarına kimi hədəflədiyi kimi böyük qlobal gücə çevrilə biləcək.

Texnologiyada qarşılıqlı asılılıq

ABŞ Çinin qabaqcıl texnologiyalarda irəliləyişini özü üçün ekzistensial təhlükə kimi görür. Ancaq unutmaq olmaz ki, ABŞ Çinin indiyə qədər etdiyi texnoloji sıçrayışlardan bəhrələnib.


Hər şeydən əvvəl ABŞ və Çin arasında yüksək texnologiyalı məhsullar sahəsində ciddi ticarət mövcuddur. ABŞ texnologiya istehsalçıları Çinə yüksək satışlar etdiyi kimi, texnologiyadan giriş kimi istifadə edən Amerika şirkətləri də ehtiyaclarını Çindən qarşılayır. ABŞ Siyahıyaalma Bürosunun məlumatına görə, 2017-ci ildə ABŞ-dan Çinə 35,7 milyard dollarlıq yüksək texnologiyalı məhsul ixrac edilib ki, bunun da təxminən yarısını aviasiya məhsulları təşkil edib. Eyni dövrdə ABŞ-ın Çindən idxal etdiyi texnoloji məhsulların ümumi dəyəri düz 171 milyard dollardır. Bu rəqəmin 155 milyard dollarını rabitə və telekommunikasiya avadanlıqları təşkil edir. Sözügedən məlumatlar Tramp administrasiyasının bu mövzuda niyə bu qədər narahat olduğunu açıq şəkildə göstərsə də, həqiqət budur ki, ABŞ və Çin arasında çox ciddi texnologiya mübadiləsi mövcuddur. Digər tərəfdən, ABŞ və Çin arasında birgə texnologiyanın inkişafı ilə bağlı əhəmiyyətli araşdırmalar var. ABŞ Siyahıyaalınma Bürosu tərəfindən açıqlanan 2016-cı ilin məlumatlarına görə, Amerikalı və Çinli akademiklərin resenziyalı jurnallarda dərc olunan elm və mühəndislik məqalələrinin sayı 43.968-dir. Müqayisə edilərsə, Amerikalılar və İngilislərin birgə məqalələrinin sayı 25 858, amerikalılar və kanadalıların birgə məqalələrinin sayı 19 704, amerikalılar və türklərin birgə məqalələrinin sayı isə 8 455-dir. Bu arada, “Microsoft"un ABŞ-dan kənarda yerləşən ən böyük tədqiqat laboratoriyası Pekində yerləşir və 21 ildir ki, çinli mühəndisləri işə götürməklə fəaliyyət göstərir, “Huawei” şirkətinin isə Çinin xaricində ən böyük innovasiya mərkəzlərindən biri ABŞ-dadır, Silikon Vadisində yerləşir.

Bugünkü dünya ölkələri arasında iqtisadiyyat qarşılıqlı asılılıq əsasında formalaşır və belə bir quruluşda ticarət müharibələri hər iki tərəfə zərər verdiyi kimi, texnologiya müharibələri də qlobal iqtisadiyyata zərər vurma potensialına malikdir. ABŞ və müttəfiqləri Çini 5G yarışından kənarda saxlamağa davam edərsə, məsələ ikiqütblü “texnoloji soyuq müharibə”yə çevriləcək: bir tərəfdə 5G-də artıq öndə olan və 2020-ci ildə kommersiya tətbiqinə başlayan Çin və bu texnologiyaya daha rahat, daha sürətli və daha ucuz daxil olmaq istədikləri üçün Çinin yanında olacaq ölkələr, digər tərəfdən, bu mərhələdə Çin istehsalı olan avadanlıq olmadan 5G şəbəkəsinin necə qurulacağını hələ açıqlamayan və 2025-ci ildən əvvəl kommersiya tətbiqinə başlamaları mümkün olmayan ABŞ və müttəfiqləri. Çin istehsalı olan avadanlıq olmadan 5G şəbəkəsi və 2025-ci ildən əvvəl kommersiya tətbiqinə başlamaq mümkün deyil.


Bu, şübhəsiz ki, üçüncü ölkələri də məcbur edəcək bir vəziyyətdir. Avropa İttifaqı Çin şirkətlərini 5G-yə daxil etməyəcəyini bildirsə də, son 6 ildə ümumi bazar dəyəri yarıya qədər azalan Avropa telekommunikasiya şirkətləri 5G-yə daha ucuz və daha sürətli keçid etməlidir. “Huawei”in Türkiyə, ABŞ, Böyük Britaniya və bəzi Avropa ölkələri də daxil olmaqla 21 ölkədə araşdırma və inkişaf mərkəzləri var və bu mərkəzlər yerli istehsala və nou-hauya töhfə verir. Bir çox ölkələr üçün 5G-də əldə olunan nöqtə ABŞ və Çin arasında heç kimin istəmədiyi seçim deməkdir. Lakin bu vəziyyət qarşısında bəzi üçüncü ölkə şirkətləri bir-biri ilə əməkdaşlığa başladılar. Buna diqqətəlayiq nümunələr kimi 5G baza stansiyalarının yaradılmasında əməkdaşlıq etmiş Koreyanın “Samsung”, Yaponiyanın NEC və 5G xidmətləri sahəsində tərəfdaşlıq edən İsveçin “Ericsson” və Yaponiyanın “Fujitsu” şirkətlərini göstərmək olar.

5G texnologiyası qlobal iqtisadiyyat baxımından bir irəliləyiş olduğunu iddia etsə də, hazırda ABŞ və Çin arasında yeni geosiyasi mübarizə sahəsinə çevrilib. İnklüziv əməkdaşlıq əvəzinə eksklüziv rəqabət 5G texnologiyalarının inkişafına, onların dünya miqyasında yayılmasına, bəlkə də ən əsası bu infrastruktur üzərində hazırlanacaq və gündəlik həyatımıza birbaşa təsir edəcək tətbiqlərin, proqram təminatının və cihazların inkişafına mane olacaq.